Rewers: Portret Aleksandra Czekanowskiego na tle krajobrazu Syberii. Z lewej strony portretu renifer, z prawej stylizowane: profil , ręce, kompas, cyrkiel i mapa. U dołu napis: ALEKSANDER / CZEKANOWSKI / 1833-1876.

Awers: U dołu wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej. Z lewej strony oznaczenie roku emisji: 2004. Z prawej strony napis: 10 ZŁ. Powyżej orła napis: RZECZPOSPOLITA / POLSKA. Powyżej napisu zaprzęgi z reniferów na tle krajobrazu Syberii. U góry klucz ptaków. Pod lewą łapą orła znak mennicy: m/w.

Projektant: Roussanka Nowakowska

Aleksander Piotr Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 roku w Krzemieńcu na Wołyniu. Ojciec Aleksandra, Wawrzyniec Czekanowski był z zamiłowania entomologiem i kolekcjonerem owadów, z kolei matka Aleksandra, która zmarła, gdy ten był jeszcze dzieckiem, była córką profesora Uniwersytetu Wileńskiego.

W wieku siedemnastu lat Aleksander Czekanowski ukończył gimnazjum, po czym rozpoczął naukę na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Kijowskiego. Rzecz w tym, że nie przejawiał zbyt wielkiego zainteresowania medycyną, bardziej pociągała go geologia, nauki przyrodnicze. Dlatego też w 1855 roku Aleksander wyjechał na Uniwersytet w Dorpacie, gdzie w ciągu dwóch lat ukończył studia na wydziale mineralogicznym. Następnie powrócił do Kijowa, gdzie zajął się oznaczaniem i klasyfikowaniem uniwersyteckich zbiorów paleontologicznych.

Przed wybuchem powstania styczniowego mieszkanie Czekanowskiego stanowiło miejsce spotkań intelektualnej młodzieży Kijowa. Carskie władze aresztowały go pod zarzutem działalności konspiracyjnej i zesłały na Sybir. To nieszczęście nie załamało jednak Czekanowskiego, który nawet w trakcie podróży, odbywającej się w nieludzkich warunkach, był w stanie myśleć o nauce. Nie zaniechał on bowiem obserwacji przyrodniczych: z korka od karafki wykonał szkło powiększające, gromadził także okazy owadów dla Benedykta Dybowskiego, którego poznał w Dorpacie, przebywającego już w obozie jenieckim.
W trakcie podróży Czekanowski zapadł na tyfus. Po wyleczeniu, wiosną 1865 roku został ponownie skierowany do miejsca katorgi. Na szczęście w 1866 roku władze złagodziły jego wyrok – został osiedlony w Paduniu niedaleko Irkucka. Pracował on u syberyjskich chłopów, ale mimo tego i mimo nawrotów choroby nie ustawał w pracy badawczej. Nieustannie gromadził materiały do obserwacji: zajął się badaniem geologi tzw. Lądu Angary, prowadząc obserwacje meteorologiczne, do których wykorzystywał przyrządy własnej konstrukcji.

Współpracował przy tym z innymi polskimi badaczami-zesłańcami: Dybowskim i Władysławem Godlewskim. Po czterech lata zesłania Czekanowski uzyskał zwolnienie z pracy przymusowej, dzięki czemu mógł zamieszkać w Irkucku. Tam Czekanowski nawiązał kontakt z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym, które odkupiło zgromadzone przez niego zbiory, umożliwiając mu prowadzenie dalszych badań obszarów wokół jeziora Bajkał. Na zlecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego Czekanowski podjął się prowadzenia badań geologicznych nad Bajkałem, nad Angarą oraz w Górach Sajan Wschodni.

Za swoje badania, które rzuciły nowe światło na budowę geologiczną tzw. Przybajkala, Czekanowski otrzymał w 1870 roku złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

W 1874 roku Czekanowski wydał jedno ze swoich najważniejszych dzieł: liczące pięćset stron opracowanie budowy geologicznej guberni irkuckiej. Ponadto stworzona w oparciu o badania Czekanowskiego mapa geologiczna guberni irkuckiej została w 1875 roku nagrodzona złotym medalem na międzynarodowej wystawie geograficznej w Paryżu. W tym samym roku Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne uzyskało dla Czekanowskiego zwolnienie z kary zesłania. W wyniku amnestii Czekanowski mógł zamieszkać w Petersburgu.

Czekanowski nie tylko nie spoczął na laurach, ale nie zaprzestał również prowadzenia badań na Syberii, a więc w miejscu swojego zesłania. W latach 1873-1875 poprowadził trzy wyprawy badawcze w niezbadane, północne obszary Wyżyny Środkowosyberyjskiej. Dwie pierwsze wyprawy zostały sfinansowane przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, natomiast trzecią Czekanowski sfinansował z własnych środków. Trasy wyprawy, biegnącej dolinami rzek Dolna Tunguzka, Oleniok i Lena liczyły ponad 25 000 kilometrów. Wraz z kilkuosobową grupą pomocników Czekanowski wykonał podstawowe badania fizjograficzne, pomiary kartograficzne, gromadząc przy tym okazy botaniczne i zoologiczne. W trakcie swoich badań Czekanowski odkrył liczne miejsca występowania paleozoicznej oraz mezozoicznej kopalnej flory i fauny, udokumentował występowanie rozległych obszarów pokryw lawowych i opracował wiele map. Wyniki jego badań zmieniły wyobrażenie naukowców o tych terenach i zyskały mu spory rozgłos oraz uznanie w środowisku rosyjskich naukowców.

W marcu 1876 roku Aleksander Czekanowski został mianowany kustoszem w Muzeum Mineralogicznym Petersburskiej Akademii Nauk, gdzie zajął się rysowaniem map i opracowywaniem własnych, bogatych zbiorów. Liczyły one cztery tysiące okazów paleontologicznych, 18 tysięcy zoologicznych i 9 tysięcy botanicznych. Aby móc je opracować, latem 1876 roku dostał pozwolenie na wyjazd do Sztokholmu, gdzie zapoznał się z wynikami badań ze Spitsbergenu. Po powrocie otrzymał również zezwolenie na krótki wyjazd do rodzinnego Krzemieńca.

W tym samym czasie stan zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego naukowca ulegał pogorszeniu. Z jednej strony dawały mu się we znaki komplikacje po przebytym niegdyś tyfusie. Z drugiej zaś strony Czekanowski popadł w depresję, od której prawdopodobnie przyczyniła podróż do rodzinnego miasta, które nie przypominało już tego z czasów jego dzieciństwa. Sytuacji nie poprawiała aura w jesiennym Petersburgu, skąpanym w obfitym deszczu i szarości.

Będąc w głębokiej depresji, 30 września 1876 roku Aleksander Czekanowski zażył truciznę, popełniając w ten sposób samobójstwo. Pozostawił on po sobie cenną spuściznę naukową. Badania i prace Czekanowskiego nad geologią Syberii zmieniły postrzeganie tego rejonu Rosji, będącego zarazem jedną z najstarszych części skorupy ziemskiej i przyczyniły się do jego dalszej eksploracji.

Nazwiskiem polskiego badacza opatrzono liczne gatunki flory i fauny, zarówno kopalnej, jak i współczesnej. Jego imieniem nazwano także jeden ze szczytów za Bajkałem, pasmo górskie oraz osadę w pobliżu Bracka nad Angarą.

Źródła:

Stanisław Czarniecki, Aleksander Piotr Czekanowski (1833-1876) w stulecie śmierci, Przegląd Geologiczny nr 10, 1976.
Jerzy Twarogowski, Poczet wielkich geologów, Warszawa, 1974.
Halina Urban, www.pgi.gov.pl/muzeum_geologiczne/poczet/Aleksander_Czekanowski