Polskie powstanie narodowe przeciwko Rosji i Prusom, zwane insurekcją kościuszkowską, wybuchło 24 marca 1794 roku. Przyczyną wybuchu powstania była polityka magnatów należących do tzw. konfederacji targowickiej (w porozumieniu z carycą Katarzyną) wymierzona przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja. Wojska rosyjskie dokonywały grabieży, nastąpiło załamanie gospodarcze, upadł system bankowy. Targowiczanie wprowadzili cenzurę i zlikwidowali czasopisma proreformatorskie. W 1793 roku zwołany przez Imperium Rosyjskie sejm grodzieński przeprowadził II rozbiór Polski. Spisek przeciwko najeźdźcom zawiązał się w kraju i zagranicą (głównie w Dreźnie i Lipsku), gdzie działali Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki i Tadeusz Kościuszko. Dowództwo powierzono temu ostatniemu. 11 września 1793 roku Kościuszko spotkał się na terenie dzisiejszej dzielnicy Podgórze w Krakowie z powstańcami krajowymi, by omówić przebieg powstania. Insurekcja rozpoczęła się 12 marca (Antoni Madaliński odmawia redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i prowadzi ją z Ostrołęki w kierunku Krakowa), choć za oficjalny jej początek uważa się dzień 24 marca (w Krakowie na rynku zostaje ogłoszony akt powstania, a Tadeusz Kościuszko składa publicznie na rynku przysięgę). W chwili wybuchu powstania Kościuszko dowodził ledwie 4 tysiącami żołnierzy. 4 kwietnia 1794 roku pod wsią Racławice Kościuszko odniósł spektakularne zwycięstwo (śmierć poniosło ponad 1000 Rosjan). Nie miało ono większego znaczenia strategicznego, ale odegrało wielką rolę moralną. Polacy nabrali wiary w możliwość pokonania Imperium Rosyjskiego i powstanie rozszerzyło się na inne rejony kraju. Mimo to, insurekcja zakończyła się całkowitą klęską. W jej efekcie nastąpił III rozbiór Polski, a dodatkowo łupem Rosjan stał się zbiór setek tysięcy tomów wchodzących w skład Biblioteki Załuskich.